W obronie polskości. Tajne nauczanie, walka o polską oświatę, kulturę i tradycję w Bydgoszczy w okresie zaboru pruskiego
DOI:
https://doi.org/10.34767/KB.2020.41.02Słowa kluczowe:
tajne nauczanie, szkolnictwo, germanizacja, zabór pruski, BydgoszczAbstrakt
During the 1870s, the Prussian educational legislation from the period of Kul- turkampf issued a number of regulations restricting and affecting teaching of the Polish language. Resolutions issued afterwards led to the complete removal of this subject from schools. Progressing Germanization of the education system led to various forms of repression against Polish students, which resulted in a wave of school strikes and social protests. One of the methods of defense of the Polish language, culture and tradition was organizing clandestine teaching and self-learning groups. This article presented the patriotic role of Polish women, who in Bydgoszcz, in the period of the Prussian Partition, fulfilled the role of guardians of culture by offering clandestine classes in the Polish language, literature and history. The article also presented activity of Polish institutions as well as social, cultural and educational associations, supporting the fight for Polish education and national identity. It also described in brief initiatives aimed at Polonization of the education system in Bydgoszcz, undertaken since 1918.
Bibliografia
Bartnicki J., Nie damy pogrześć mowy!, [w:] Opowieści bydgoskie, t. 1, Okres zaboru pruskiego, oprac. W. Drygałowa, Poznań 1970, s. 84-85.
Biliński K., Myśl polityczna „Dziennika Bydgoskiego” od założenia po koniec I wojny światowej, [w:] Polska myśl polityczna na ziemiach pod pruskim panowaniem, red. S. Ka- lembka, Warszawa-Poznań-Toruń 1988, s. 235-252.
Bogucki A., Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Bydgoszczy w latach 1886-1939 (cz. II), „Kronika Bydgoska” 1989, t. 11, s. 123-160.
Bogucki A., Bydgoscy Turnerzy, „Kalendarz Bydgoski” 1997, R. 30, s. 251-252.
Bogucki A., Bydgoszcz Centrum Sokolstwa Polskiego 1886-2007, Bydgoszcz 2013.
Borodziej Ł., Pruska polityka oświatowa na ziemiach polskich w okresie Kulturkampfu, Warszawa 1972.
Chamot M., Pod pruskim zaborem 1772-1919, [w:] Kościół katolicki w Bydgoszczy, kalendarium, red. J. Kutta, Bydgoszcz 1997, s. 168-174.
Chlewicka A., Tomaszewski Stanisław, [w:] Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1, Bydgoszcz 2011, s. 86.
Chlewicka A., Biblioteki i księgozbiory w Bydgoszczy w okresie zaborów: zarys dziejów, „Kronika Bydgoska” 2012, t. 33, s. 60-61.
Chmielecki P., Szkolnictwo polskie w okresie zaboru, „Kalendarz Bydgoski” 1972, s. 144-147.
Cierzniewska R., Walka o oświatę polską w Bydgoszczy i regionie w dobie Powstania Wielkopolskiego, „Kronika Bydgoska” 1995, t. 16, s. 100.
Czarlińska E., Tajne nauczanie, [w:] Opowieści bydgoskie, t. 1, Okres zaboru pruskiego, oprac. W. Drygałowa, Poznań 1970, s. 34-43.
Drygałowa W., Strajk szkolny, [w:] Opowieści bydgoskie, t. 1, Okres zaboru pruskiego, oprac. W. Drygałowa, Poznań 1970, s. 53-54;
Frąckowiak W., Polskie czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży na Pomorzu w latach 1865-1920 oraz jego aspekty oświatowe i patriotyczne, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1978, t. 17, nr 2, s. 28-29.
Frąckowiak W., Walka o polską oświatę elementarną na Pomorzu Gdańskim i w północnej części Regencji Bydgoskiej w okresie zaostrzonej polityki germanizacyjnej rządu Bismarcka (1885-1889), „Prace Komisji Historii”, t. 14, Warszawa-Poznań 1979, s. 3-44.
Galos A., Gentzen F.H., Jakóbczyk W., Dzieje Hakaty, Poznań 1966.
Gordon W., Bydgoscy skauci, [w:] Opowieści bydgoskie, t. 1, Okres zaboru pruskiego, oprac. W. Drygałowa, Poznań 1970, s. 104-118.
Grudziński A., Sto lat temu zaczęła śpiewać „Halka”, „Kalendarz Bydgoski” 1984, R. 17, s. 99-101.
Górska-Faye A., Towarzystwo Śpiewu Św. Wojciech, [w:] Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1, Bydgoszcz 2011, s. 203.
Grześ B., Kozłowski J., Kramski A., Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, red. L. Trzeciakowski, Poznań 1976.
Historja rozwoju Żeńskiego Katolickiego Gimnazjum Humanistycznego Miasta Bydgoszczy. 1920-1930, Bydgoszcz 1930.
Jabczyński M., Dziesięć lat szkoły polskiej w poznańskim okręgu szkolnym, Poznań 1929.
Janiszewska-Mincer B., Rola duchowieństwa katolickiego w Bydgoszczy w obronie narodowości polskiej od połowy XIX w. do 1920 r, „Kronika Bydgoska” 1999. Tom specjalny z okazji wizyty Papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy, s. 81-90.
Jeleniewski M., Rada Ludowa na miasto Bydgoszcz i Przedmieścia 1918-1920, „Kronika Bydgoska” 1991, t. 12, s. 207-218.
Jeleniewski M., Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2012, s. 216.
Korth R., Die preußische Schulpolitik und die polnischen Schulstreiks. Ein Beitrag zur preußischen Polenpolitik der Ära Bülow, Würzburg 1963.
Kotlęga J., Bardzo gruba i długa trzcinka, [w:] Opowieści bydgoskie, dz. cyt., s. 57-60.
Kulczycki J., Strajki szkolne w zaborze pruskim 1901-1907. Walka o dwujęzyczną oświatę, Poznań 1993, s. 136, 160-161, 176-177, 273.
Kulczycki J., The general school strike of 1906-1907 in the Bydgoszcz Regency, „Prace Komisji Historii BTN” 1976, t. 12, s. 45-64.
Kulpiński H., Bydgoska reduta polskości, „Kalendarz Bydgoski” 1980, R. 13, s. 129-131.
Kutta J., Powrót Bydgoszczy do Macierzy 1920, Bydgoszcz 1993.
Kutta J., Czarlińska-Schedlin Maria Teresa Eugenia, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 35-36.
Kutta J., Filipiak Jan, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 46-47.
Kutta J., Rolbieska Wanda Jadwiga, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 92-93.
Kutta J., Teska Jan, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 106-109.
Kutta J., Teska Wincentyna Michalina z domu Winiewicz, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 110-111.
Kutta J., Warmiński Emil Józef, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 111-112.
Kutta J., Wierzbicki Melchior Józef, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 114-116.
Kutta J., Biziel Jan, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 35-37.
Kutta J., Górska Wanda Katarzyna Maria z domu Piórek, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 69.
Kutta J., Magdziński Teofil, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 96-99.
Kutta J., Tuchołkowa Stefania, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 145-146.
Kutta J., Wierzejewski Jan, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 4, Bydgoszcz 1997, s. 120-122.
Kutta J., Ks. Jan Filipiak. Organizator polskiego szkolnictwa w Bydgoszczy, [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 6-7.
Polska Bydgoszcz 1920-1930. Dziesięć lat pracy twórczej, oprac. S. Nowakowski, K. Fiedler.
Lisewski S., Tradycje bydgoskiego szkolnictwa, [w:] Bydgoszcz. Historia, kultura, życie gospodarcze, Gdynia 1959, s. 219.
Michna R., Pruskie szkolnictwo średnie w Bydgoszczy w latach 1815-1920, Bydgoszcz 2020, s. 117, 152, 168-169, 271.
Modlibowski A., Pruski nauczyciel, [w:] Opowieści bydgoskie, t. 1, Okres zaboru pruskiego, oprac. W. Drygałowa, Poznań 1970, s. 122-123.
Mosińska S., Jest nas jeszcze kilku, [w:] Opowieści bydgoskie, dz. cyt., s. 55-56.
Nadolska A., Ziemianka w służbie Bydgoszczy. Kulturalna, społeczna i narodowa działalność Stefanii Tuchołkowej na początku XX wieku, „Kronika Bydgoska” 2018, t. 39, s. 89-92.
Pawlak M., Etapy rozwoju oświaty powszechnej w Bydgoszczy w latach 1920-1995, [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 38-43.
Pamiętnik Katolickiego Towarzystwa Robotników Polskich w Bydgoszczy (przy Farze), Bydgoszcz 1928.
Paluszkiewicz M., Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850-1918, Poznań 2000, s. 134.
Perlińska A., Z dziejów Szkoły Powszechnej w Bydgoszczy przy ul. Dworcowej 82 (1830-1939), [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 14.
Podgóreczny J., „Dom Polski” w Bydgoszczy, „Kalendarz Bydgoski” 1973, s. 172-175.
Podgóreczny J., W służbie książki i prasy polskiej. Bydgoszcz XIX-XX w., Bydgoszcz 1978, s. 77-79.
Rządy pruskie w szkole: materyały do dziejów oporu szkolnego w zaborze pruskim, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, 1907.
Polska Bydgoszcz 1920-1930. Dziesięć lat pracy twórczej, oprac. S. Nowakowski, K. Fiedler, T. Rzepecki T, Szpręga M., Piechocki A., Bydgoszcz 1930, s. 26.
Rulka J., Kształcenie nauczycieli w latach 1920-1970, [w:] Bydgoszcz w latach 1920-1970. Materiały z sesji popularnonaukowej, Bydgoszcz 1972, s. 222-223.
Romaniuk M., Tiedemann Christoph Willers, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 5, red. J. Kutta, Bydgoszcz 1998, s. 114-116.
Romaniuk M., Rubenau Paul - Paweł, [w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 124-126.
Romaniuk M., Paweł Rubenau - pierwszy polski inspektor szkolny w Bydgoszczy, [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 8-10.
Turowski S., Zawadzki J., Organizacja niemieckiego szkolnictwa powszechnego w Bydgoszczy w II Rzeczypospolitej, „Kronika Bydgoska” 1991, t. 11, s. 85-109.
Umiński J., Katolickie Towarzystwa Robotników Polskich w Bydgoszczy w latach 1892-1939, „Kronika Bydgoska” 1999, Tom specjalny wydany z okazji wizyty Papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy, s. 98-99.
Węgierska G., Budowa szkół podstawowych w Bydgoszczy w latach 1920-1991, [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 108-129.
Wojciak J., Stosunki polityczne i narodowościowe w latach 1850-1914, [w:] Historia Bydgoszczy, Warszawa-Poznań 1991, t. 1, s. 559-567, 570-574.
Wojciak J., Oświata, nauka, kultura. Bydgoskie szkolnictwo polskie w latach 1920-1939, [w:] Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1 (1920-1939), red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 651-672.
Wojciak J., Główne problemy polskiego szkolnictwa podstawowego w Bydgoszczy w okresie dwudziestolecia międzywojennego, [w:] Bydgoska Oświata 1920-1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996, s. 32-37.
Wojciechowski M., Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej na obwód nadnotecki w Bydgoszczy (1919-1920), „Prace Komisji Historii BTN” 1969, t. 6, s. 119-141.
Wojciechowski M., W okresie pierwszej wojny światowej i powstania wielkopolskiego, [w:] Historia Bydgoszczy, Warszawa-Poznań 1991, t. 1, s. 631-635.
Wysocka A., Bydgoszczanki wychodzą z domów na ulice, którym patronują królowie. Przyczynek do badań nad stowarzyszeniami kobiecymi w mieście od II połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej, „Kronika Bydgoska” 2019, t. 40, s. 75-76.
Wysocka A., One budowały Niepodległą. (Nie)zwykłe kobiety z terenu dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, Bydgoszcz 2018.
Żmudzka M., Przedszkola i szkoły powszechne (elementarne) w międzywojennej Bydgoszczy, [w:] Szkice z dziejów bydgoskiej oświaty i wychowania w niepodległej IIRP, red. W. Jastrzębski, F. Sikora, P. Ziółkowski, Bydgoszcz 2018, s. 29-48.
