Wpływ naturalnych determinantów przestrzennych na rozwój urbanistyczny średniowiecznej Bydgoszczy

Abstrakt

Bydgoszcz, średniej wielkości miasto środkowoeuropejskie, obecnie zajmuje powierzchnię 176 km2, co w odniesieniu do pierwotnych historycznych rozmiarów jest powiększeniem ponad tysiąckrotnym. W lokalizacji miasta charakterystyczne jest ulokowanie w punkcie styku krain geograficznych i krzyżujących się tu szlaków handlowych, prowadzących z Kujaw na Pomorze; oraz dwóch rzek - Brdy i Wisły. Wpływają one bezpośrednio na fizjografię terenu i określają przebieg drogi wodnej, która odegrała kluczową rolę w pomyślnym rozwoju ośrodka. Pośród czynników stanowiących podstawę konstrukcji urbanistycznej za bazowe uznaje się warunki naturalne, analizowane w zakresie wpływów jakie wywiera przyroda w miejscu obranym na założenie osiedla. Środowisko przyrodnicze stanowi zespół ściśle ze sobą powiązanych elementów. Miasto jest nowym składnikiem, który należy wkomponować w zastaną sytuację terenową, a w miejscach, gdzie jest to możliwe, należy dokonać przekształceń dla potrzeb urbanizacyjnych. Analizując wpływ naturalnych warunków terenowych na średniowieczny układ przestrzenny Bydgoszczy, podano jej położenie geograficzne oraz szczegółowo omówiono panujące warunki fizjograficzne. Przybliżono procesy modelujące rzeźbę terenu, ze szczególnym uwzględnieniem miejskiej doliny Brdy. Określono panujące warunki wodne i znane ingerencje przeprowadzone w naturalny układ hydrograficzny. Wskazano na możliwą lokalizację dawnych meandrów Brdy oraz średniowieczny układ wysp pozostających w otoczeniu lokacyjnego miasta. Wyszczególnione elementy środowiska przyrodniczego, na które składa się ukształtowanie terenu, powierzchniowa budowa geologiczna oraz układ hydrograficzny wraz z obiegiem wody w gruncie, miały największy wpływ na powstanie i rozwój przestrzenny lokowanego w średniowieczu miasta. W czasie tworzenia i kształtowania bydgoskiego średniowiecznego ośrodka miejskiego podstawową rolę odgrywała istniejąca sieć hydrograficzna, którą wypracowała Brda. Miała ona znaczenie w mikro, ale też i w makro skali, w zakresie przestrzennym i użytkowym. Rzeka spełniała rozliczne funkcje w życiu mieszkańców, była też podstawowym czynnikiem miejskiej topografii, który należało uwzględniać przy podejmowaniu decyzji budowlanych. Stanowiła jednocześnie barierę ochronną, ale i stwarzała ograniczenia terytorialne. Gospodarcze jej wykorzystywanie sprawiało, iż podlegała licznym ingerencjom dokonywanym przez bydgoszczan dla jak najskuteczniejszego wykorzystania jej niewątpliwych walorów. Zajęcie i opanowanie terenu wcześniej pozostającego w gestii rzeki wiązało się z jego antropogenicznym przekształceniem. Właściwa zabudowa średniowiecznego miasta znajdowała się pierwotnie na niewielkim około dziesięciohektarowym półwyspie, a po wykopaniu południowej fosy miejskiej - sztucznej wyspie. Tam zgrupowane zostały obiekty architektoniczne: kościół parafialny wraz z cmentarzem, rynek i ratusz, parcele mieszczańskie ze zindywidualizowaną zabudową, zamknięte murem miejskim stanowiącym południowe umocnienia obronne. Od północy i zachodu Bydgoszczy broniły wody Brdy, od wschodu wzmocnione warownym zamkiem. Sieć wodna wypracowana przez rzekę została wykorzystana zarówno w celach obronnych, jak i gospodarczych.