Akulturacja cudzoziemców w Rzeczypospolitej doby Stanisława Augusta – zarys problematyki
DOI:
https://doi.org/10.34767/TH.2023.13.04Słowa kluczowe:
akulturacja, Stanisław August, cudzoziemcy, kulturaAbstrakt
Czasy stanisławowskie (1764‒1795) stanowią niezwykły okres dla śledzenia procesów akulturacji cudzoziemców w warunkach głębokiej modernizacji społeczeństwa i w dużej mierze negacji jego dotychczasowej kultury sarmackiej. Rozległość transformacji stwarzała szerokie pole, na którym cudzoziemcy mogli zaistnieć. Prym wśród ośrodków przyciągających cudzoziemców wiódł dwór królewski Stanisława Augusta. W ślad za nim podążały środowiska magnackie, ale także akademickie oraz mieszczańskie, którym nie był obcy duch oświecenia. Mówiąc o akulturacji cudzoziemców w społeczeństwie Rzeczypospolitej, należy wziąć pod uwagę wzajemne przenikanie, a nie tylko przejmowanie wartości, cech, wzorców, praktyk, obyczajów pomiędzy odmiennymi kulturowo zbiorowościami. Cudzoziemcy stawali się nośnikami czy nawet kreatorami nowych postaw i zachowań kulturowych, ale też recypowali kulturę zastaną. Zasadnicze pytanie dotyczy zatem proporcji zachodzących pomiędzy tymi procesami.
Bibliografia
Bartoszewicz J., Teatyni w Warszawie, w: Dzieła, t. 9, Kraków 1881
Batowscy N. i Z., Kwiatkowski M., Jan Chrystian Kamsetzer, architekt Stanisława Augusta, Warszawa 1978
Bączkowski M.J., Akademia Rycerska w Nieświeżu i radziwiłłowskie korpusy kadetów w XVIII wieku, „Wiek Oświecenia”, T. 10: 1994
Bechtel D., Żydzi w miastach pogranicza: stereotypy określające ich złożoną tożsamość w latach 1897‒1939, w: Akulturacja/asymilacja na pograni czach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 1: Stereotypy i pamięć, red. R. Traba, Warszawa 2009
Bergerówna J., Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach. Działalność gospodarcza i społeczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, Lwów 1936
Chyczewska A., Malarnia na Zamku Królewskim 1766‒1818, „Rocznik Warszawski”, T. VI: 1967
Chyczewska A., Marcello Bacciarelli 1731‒1818, Wrocław‒Warszawa‒Kraków‒Gdańsk 1973
Dembiński B., William Gardiner, ostatni minister W. Brytani na dworze Stanisława Augusta, w: Księga pamiątkowa ku czci Leona Pinińskiego, t. 1, Lwów 1936
Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułkowski, Lublin 1973; t. 4, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1983
Fabre J., Stanisław August Poniatowski i Europa wieku świateł. Studium kosmopolityzmu, tłum. J.M. Kłoczowski, red. P. Skowroński, Warszawa 2022
Fedorowicz Z., Katedra Historii Naturalnej w dawnej Wszechnicy Wileńskiej, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, T. V: 1957, z. 1
Gervaso R., Cagliostro. Życie Giuseppe Balsamo, maga i awanturnika, tłum. A. Wasilewska, Warszawa 1992
Giedroyć F., Służba zdrowia w dawnym wojsku polskim, Warszawa 1927
Giedroyć F., Źródła biograficzno-bibliograficzne do dziejów medycyny w dawnej Polsce, Warszawa 1911
Grochulska B., Warszawa na mapie Polski stanisławowskiej. Podstawy gospodarcze rozwoju miasta, Warszawa 1980
Grygiel T., Pałac Małachowskich i dom Roeslera, Warszawa 1982
Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721‒1821), Warszawa 1980
Heckmann F., Etnische Minderheiten, Volk und Nation. Soziologie inter-etnischer Beziehungen, Stuttgart 1992
Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 4, red. Z. Kamińska, B. Baranowski, Wrocław 1978
Historia nauki polskiej, red. B, Suchodolski, t. 6: Dokumentacja bio-bibliograficzna, oprac. L. Hajdukiewicz, Wrocław 1974
Ihnatowicz i., Burżuazja warszawska, Warszawa 1972
Jagodzińska A., Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008
Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773‒1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, tłum. M. Chamcówna, przedmowa H. Barycz, Wrocław‒Warszawa‒Kraków‒Gdańsk 1979
Kamusella T., Codzienność komunikacyjno-językowa na obszarze historycznego Górnego Śląska, w: Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 1: Stereotypy i pamięć, red. R. Traba, Warszawa 2009
Klimowicz M., Cudzoziemszczyzna i rodzimość. Elementy kultury polskiej czasów oświecenia, w: Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej, red. Z. Stefanowska, Warszawa 1973
Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku. Upadłość Teppera, Szulca, Kabryta, Prota Potockiego, Łyszkiewicza, Heyzlera, Warszawa 1937
Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za panowania Stanisława Augusta 1764‒1794, t. 2, Kraków 1897
Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, Londyn 1970
Kośmiński S., Słownik lekarzów polskich obejmujący oprócz krótkich życiorysów lekarzy polskich oraz cudzoziemców w Polsce osiadłych, dokładną bibliografię lekarską polską od czasów najdawniejszych aż do 1885, Warszawa 1888
Kozakiewiczowie H. i S., Bernardo Bellotto zwany Canaletto, Warszawa 1980
Kracik J., Paulini XVI–XVIII wieku w krakowskich i częstochowskich wykazach święceń, „Studia Claromontana”, T. 5: 1984
Kraszewski J.I., Polska w czasie trzech rozbiorów 1772‒1799. Studia do historii ducha i obyczaju, Warszawa 1902
Kraushar A., Bonneau. Ostatni konsul generalny Rzeczpospolitej Francuskiej za Stanisława Augusta, Lwów 1900
Kubala l., Handel i przemysł za czasów Stanisława Augusta, Kraków 1872
Kwiatkowska M.I., Kościół ewangelicko-augsburski w Warszawie, Warszawa 1982
Kwiatkowski M., Architektura mieszkaniowa Warszawy. Od potopu szwedzkiego do powstania listopadowego, Warszawa 1989
Kwiatkowski M., Królikarnia, Warszawa 1971
Kwiatkowski M., Łazienki w guście chińskim, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXIX: 1967, z. 2
Kwiatkowski M., Merliniego i Schroegera wizja przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, T. 22: 1977, z. 1
Kwiatkowski M., Pałac Blanka, Warszawa 1974
Kwiatkowski M., Stanisław August król-architekt, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983
Kwiatkowski M., Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971
Kwiatkowski M., Warszawska willa Marcellego Bacciarellego – późniejsza „Bagatela”, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXIII: 1961, z. 2
Libiszowska Z., Misja polska w Londynie w latach 1769–1795, Łódź 1966
Loret M., Dwaj nuncjusze w Warszawie za Stanisława Augusta. Garampi i Archetti (1772–1784), „Biblioteka Warszawska”, T. 4: 1905
Loret M., Przyczynek do pobytu nuncyusza Garampiego w Warszawie, „Kwartalnik Historyczny”, R. XX: 1906
Łojek J., Ostatni poseł szwedzki, „Stolica”, T. 12: 1957
Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954
Łoza S., Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie i okolicach, t. 1, Warszawa 1932
Mamontowicz-Łojek B., François Gabriel Le Doux, baletmistrz i choreograf 1755–1823, „Pamiętnik Teatralny”, R. XVI: 1967, z. 2
Mamontowicz-Łojek B.. Szkoła artystyczno-teatralna Antoniego Tyzenhauza 1774‒1785, w: Rozprawy z dziejów oświaty, t. XI, 1968
Mańkowski T., Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, oprac. Z. Prószyńska, wstęp W. Tatarkiewicz, Warszawa 1976
Melbechowska-Luty A., Konstanty Hegel – rzeźbiarz warszawski, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XL:1978, z. 3
Michalski J., Dyplomacja polska w latach 1764–1795, w: Historia dyplomacji polskiej, t. 2, red. Z. Wójcik, Warszawa 1982
Michalski J., Sarmatyzm a europeizacja Polski w XVIII wieku, w: Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej, red. Z. Stefanowska, Warszawa 1973
Mrozowska K., Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765‒1794), Wrocław‒Warszawa‒Kraków 1961
Nowicka E., Akulturacja, w: Encyklopedia socjologii. Suplement, red. Z. Bokszański, Warszawa 2005
Nowicka E., Świat człowieka ‒ świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej, Warszawa 2003
Ostrowska T., Szkoła chirurgiczna w Warszawie (1789‒1793, 1795‒1796). Przyczynek do dziejów szkoły, „Archiwum Historii Medycyny”, T. XLIII: 1980
Pazdur J., Przemysł zbrojeniowy Zagłębia Staropolskiego do połowy XIX wieku, „Rocznik Świętokrzyski”, R. I: 1962
Poliński A., Dzieje muzyki polskiej w zarysie, Warszawa 1907
Polski słownik biograficzny, t. III, IV, V, VI, VII, X, XVII, XIX, XX
Przyborowski W., Cudzoziemcy w Warszawie w XVII i XVIII w., Warszawa 1899
Raszewski Z., Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765-1865), Warszawa 1963
Riabinin J., Lekarze w księgach miejskich lubelskich XVI‒XVIII w., Lublin 1933
Röskau-Rydel I., Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze w Galicji 1772‒1918. Kariery zawodowe ‒ środowisko ‒ akulturacja i asymilacja, Kraków 2011
Rottermund A,, Kawalerowie maltańscy w Polsce w XVIII i XIX wieku, w: Zakon Maltański w Polsce, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 2000
Rottermund A., Zamek warszawski w epoce oświecenia. Rezydencja monarsza, funkcje i treści, Warszawa 1989
Ruszczyc M., Szwedzki dyplomata, „Tygodnik Powszechny”, 1975, nr 29
Rymszyna M., Gabinet Stanisława Augusta, Warszawa 1962
Ryszard A., Zabiegi o otwarcie mennicy warszawskiej w r. 1765, „Zapiski Numizmatyczne”, R. III: 1886
Skulimowski M., Pionierzy hydrologii lekarskiej na ziemi krakowskiej w dobie Komisji Edukacji Narodowej, „Archiwum Historii Medycyny”, T. XXXIX: 1976
Słownik biograficzny teatru polskiego 1765‒1965, Warszawa 1973
Słownik pracowników książki, red. J. Treichel, Warszawa 1972
Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, oprac. M.H. Serejski, A. Wierzbicki, Warszawa 1976
Sobieszczański F.M., Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu m. Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 roku, oprac. K. Zawadzki, Warszawa 1974
Sokół S., Historia gdańskiego cechu chirurgów (1454–1820), Wrocław 1957
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008
Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1790–1850. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1979
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002
Szulc E, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1989
Tatarkiewicz W., Budżet domowy stanisławowskiego artysty, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XV:1953, z. 1
Tatarkiewicz W., Dominik Merlini, Warszawa 1955
Tatarkiewicz W., Łazienki Warszawskie, Warszawa 1972
Terlecki W., Mennica warszawska 1765‒1965, Wrocław‒Warszawa‒Kraków 1970
Turnau I., Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI‒XVIII wieku, Wrocław 1975
Turnau I., Odzież mieszczaństwa warszawskiego XVIII wieku, Wrocław 1967
Turnau I., Polskie skórnictwo, Wrocław 1983
Walis M., Canaletto malarz Warszawy, Warszawa 1960
Walis M., Obrazy Canaletta z dziejów Polski, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XVI: 1954, nr 1
Wejnert A., Starożytności warszawskie, t. 2, Warszawa 1848
Wierzbicka-Michalska K., Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w XVIII wieku, Wrocław‒Warszawa‒Kraków‒Gdańsk 1975
Wierzbicka-Michalska K., Balety z akcją w teatrze warszawskim za Stanisława Augusta, w: Teatr Narodowy w dobie oświecenia. Księga pamiątkowa sesji poświęconej 200-leciu Teatru Narodowego, red. E. Heise, K. Wierzbicka-Michalska, Wrocław 1967
Wierzbicka-Michalska K., Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Wrocław 1967
Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny towarzystwa wolnego mularstwa w Polsce, Londyn 1968
Wojakowski J., Cudzoziemcy w Szkole Rycerskiej, „Rocznik Warszawski”, T. XVII: 1984
Wrzosek A., Założenie królewskiej szkoły Lekarskiej w Grodnie za Stanisława Augusta, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, T. 2: 1925
Zahorski A., Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985
Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, red. J. Kamińska, I. Turnau, Wrocław 1966
Zarzycki W., Służba zagraniczna okresu stanisławowskiego, Organizacja i formy działania, Poznań‒Bydgoszcz 1971
Zieliński M.G., Cudzoziemcy w życiu codziennym Rzeczypospolitej doby stanisławowskiej, Bydgoszcz 2004
Zieliński M.G., Cudzoziemscy kupcy w Rzeczypospolitej doby stanisławowskiej, w: W kręgu badań profesora Wacława Odyńca, pod red. J. Włodarskiego, Gdańsk 2002
Żórawska T., Polskie powozy, Warszawa 1982
Żórawska-Witkowska A., Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995
