Bydgoszcz w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Polskość pomimo wszystko. Inicjatywy i inicjatorzy
DOI:
https://doi.org/10.34767/TH.2023.13.06Słowa kluczowe:
Bydgoszcz, germanizacja, patriotyzm, walka narodowa, polskośćAbstrakt
W XIX wieku stanowiący zdecydowaną mniejszość Polacy mieszkający w Bydgoszczy podjęli nierówną walkę o zachowanie swojej tożsamości narodowej. Mimo zakrojonych na szeroką skalę działań zaborcy pruskiemu nie udało się wyeliminować polskości i złamać ducha narodowego, co więcej, w drugiej połowie XIX wieku, a zwłaszcza od lat 70. XIX wieku, w obliczu wzmożonej polityki germanizacyjnej Polacy coraz bardziej stanowczo stawiali jej czoła. Nadrzędnym celem wszystkich podejmowanych inicjatyw było „budzenie polskiego ducha narodowego”. Pieczołowicie pielęgnowano język polski, kulturę, tradycję, dbając o nauczanie historii i nawołując do jednoczenia się rodaków w walce z zaborcą. Polskość należało pokazać, zamanifestować, zwłaszcza tym obojętnym, mniej zaangażowanym, by zachęcić ich do działania i współpracy, do solidaryzmu narodowego niemal na każdej płaszczyźnie. Polacy stworzyli odrębną, zorganizowaną grupę społeczną, w pełni świadomą swoich celów i zadań, skutecznie odpierającą ataki germanizacyjne. Celem artykułu jest ukazanie warunków, okoliczności, a przede wszystkim działań, jakie w walce o utrzymanie polskości podejmowali bydgoszczanie. Zwrócono uwagę na czynniki wpływające na ich aktywizację. Dopełnienie stanowi syntetyczny przegląd inicjatyw i ukazanie szerokiego wachlarza zróżnicowanych aktywności bydgoszczan w walce z antypolską polityką rządu pruskiego i wskazanie osób, które w tych działaniach w sposób szczególny się wyróżniały, stając się wzorem do naśladowania dla innych. Wszystkie te inicjatywy finalnie zapewniały polskim mieszkańcom Bydgoszczy i okolic zachowywanie własnej tożsamości i dość skuteczną obronę przed polityką germanizacyjną. Efekty widoczne były również po 1920 roku, kiedy Bydgoszcz znalazła się w granicach odrodzonego państwa polskiego. Wówczas to, w większości w oparciu o miejscowe elity, będące wcześniej filarem walki z polityką germanizacyjną, zaczęto tworzyć nową społeczność Bydgoszczy, tym razem z wyraźną przewagą Polaków, aczkolwiek nie bez udziału Niemców.
Bibliografia
„Towarzystwo Śpiewu „Halka” w Bydgoszczy, „Rocznik Towarzystw Przemysłowych”, T. 2: 1885, s. 41–42; t. 4: 1887, s. 69–71
lat pracy społecznej, organizacyjnej i artystycznej 1900–1960 i 75-lecie pierwszego polskiego zjazdu chórów polskich w Bydgoszczy dnia 26 lipca 1886, Bydgoszcz 1960
Amatorski zorganizowany ruch śpiewaczy Wielkopolski w latach 1892–1992, red. J. Hellwig, Poznań 1990
Benyskiewicz J., Posłowie Polscy w Berlinie w latach 1866‒1890, Zielona Góra 1976
Berger I., Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirkes Bromberg (1815‒1847), Köln‒Berlin 1966
Błażejewski S., Franciszek Witecki, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 154–155
Błażejewski S., Polskie przedsiębiorstwa i banki w pruskiej Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, T. 42: 2021, s. 61‒85
Bogucki A., Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół” w Bydgoszczy 1886‒2016, w: Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych. Miscellanea, tom jubileuszowy VIII, z. 1: Księga Pamiątkowa poświęcona życiu, działalności naukowej i społecznej Profesora Janusza Kutty, Bydgoszcz 2018, s. 87‒117
Bogucki A., Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Bydgoszczy w latach 1886–1939, cz. I, „Kronika Bydgoska”, T. 10: 1988, s. 66‒100
Borodziej Ł., Pruska polityka oświatowa na ziemiach polskich w okresie Kulturkampfu, Warszawa 1972
Brodniewicz T., Wielkopolski Związek Śpiewaczy w latach 1892–1939, w: Śpiewactwo polskie na Ziemi Bydgoskiej, Bydgoszcz 2000
Chamot M., Chrześcijański ruch robotniczy w zaborze pruskim w latach 1890–1914, „Czasy Nowożytne”, T. 3: 1997, s. 49–59
Chlewicka A., Biblioteki i księgozbiory w Bydgoszczy w okresie zaborów. Zarys dziejów, „Kronika Bydgoska”, T. 33: 2012, s. 49‒70
Chmielewska G., Maria Palędzka. Szanowana dama i dobrodziejka z Łącznicy. Zapomniana, „Gazeta Pomorska”, 2019, nr 125, „Album Historyczny”
Chmielewska G., Maria Palędzka wychodzi z cienia zapomnienia, „Gazeta Pomorska”, 2020, nr 36, „Album Historyczny”
Chwalba A., Historia Polski 1795‒1918, Kraków 2001
Czarnowski R., Ze wspomnień starego bydgoszczanina, Poznań 1969
Feuß A., Czarliński Leon, https://www.porta-polonica.de/pl/lexikon/czarlinski-leon
Frąckowiak W., Polskie czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży na Pomorzu w latach 1865–1920 oraz jego aspekty oświatowe i patriotyczne, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”, T. 17: 1978, nr 2, s. 3‒31
Galos A., Z dziejów genezy jednego paragrafu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1994, nr 2‒3, s. 247‒259
Galos A., Gentzen F.H., Jakóbczyk W., Dzieje Hakaty, red. A. Pajewski, Poznań 1966
Garbaczewski W., Pierwsza polska wystawa przemysłowa w Bydgoszczy (26 czerwca‒10 lipca 1910), „Kronika Bydgoska”, T. 31: 2009, s. 57–84
Garbaczewski W., Pierwsza prowincjonalna wystawa rolnictwa, sztuki i przemysłu w Bydgoszczy (1855 r.), „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2006, z. 11, s. 25‒59
Gęsikowska M., Bydgoszcz – metropolią kupiecką, „Metropolia Bydgoska.pl”, 2016, nr 9, s. 22, https://metropoliabydgoska.pl/wp-content/uploads/2016/05/metropolia_9_2016
Grudziński A., Sto lat temu zaczęła śpiewać „Halka”, „Kalendarz Bydgoski”, 1984, s. 99–101
Grysińska-Jarmuła K., Cesarze niemieccy i królowie pruscy w Bydgoszczy, w: Miejsca pamięci w przestrzeni miasta w XIX i XX wieku. Zbiór studiów; Architektura Miast VI, red. A. Wysocka, L. Łbik. K. Strauss, Bydgoszcz 2019, s. 13‒30
Grysińska-Jarmuła K., „Cnota w służbie narodu”. Mowa Floriana Stablewskiego wygłoszona na pogrzebie Teofila Magdzińskiego 6 lutego 1889 roku w Bydgoszczy [w druku: Teka Komisji Historycznej TN KUL]
Grysińska-Jarmuła K., „Dni Niemieckie” w Bydgoszczy (16‒19 sierpnia 1907), w: Servitium Klio. In honorem Professoris Alberti Kotowski, red. M.G. Zieliński, Z. Biegański, Bydgoszcz 2021, s. 111‒124
Grysińska-Jarmuła K., Hrabina Aniela Potulicka – wielkopolska filantropka, „Ukrains’ka biografistika”, 2020, nr 20, s. 88‒103
Grysińska-Jarmuła K., Muzyka jako przejaw patriotyzmu i narzędzie do walki z germanizacją na przykładzie aktywności bydgoskich towarzystw muzycznych, „Kronika Bydgoska”, T. 43: 2022, s. 15‒40
Grysińska-Jarmuła K., Pamięć o powstaniu styczniowym na łamach „Dziennika Bydgoskiego” w okresie panowania pruskiego w Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, T. 44: 2023, s. 351‒370
Grysińska-Jarmuła K., Postawy narodowe Polaków w Bydgoszczy po upadku powstania styczniowego, „Ziemia Kujawska”, T. 25: 2016, s. 51‒60
Grysińska-Jarmuła K., Potuliccy ‒ podbydgoscy arystokraci. Budowniczowie, bohaterowie walk o niepodległość, obrońcy polskości i hojni darczyńcy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2021, z. 21, s. 135‒154
Grysińska-Jarmuła K., Wystawy jako element aktywności gospodarczej XIX--wiecznej Bydgoszczy, w: Bydgoszcz przemysłowa dawniej i dziś. Przemysł bydgoski jako produkt kulturalny i turystyczny, red. B. Bromberek, A. Kosecki, S. Łaniecki, Bydgoszcz 2021, s. 59–75
Grysińska-Jarmuła K., XIX-wieczna Bydgoszcz i jej mieszkańcy jako organizatorzy wystaw przemysłowych, w: W kręgu dwóch kultur. Społeczeństwo polskich ziem zachodnich w XIX i XX stuleciu, red. S. Wierzchosławski, A. Niewęgłowska, T. Krzemiński, Toruń 2017, s. 117‒140
Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa‒Poznań 1991
Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku. Dzieje pracy organicznej, t. I‒III, Poznań 1951
Jakóbczyk W., Towarzystwo Czytelni Ludowych: 1880–1939: w obronie narodowości, Poznań 1982
Janiszewska-Mincer B., Bydgoskie szkoły dla dziewcząt w XIX wieku, „Kalendarz Bydgoski”, 2001, s. 159‒161
Janiszewska-Mincer B., Chóry niemieckie w II połowie XIX wieku, w: Twórcy i animatorzy muzyki na Pomorzu i Kujawach, Bydgoszcz 2002, s. 31‒38
Janiszewska-Mincer B., Polacy i Niemcy w stowarzyszeniach bydgoskich w latach 1772–1850, w: Bydgoszcz 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz, Z. Biegański, Bydgoszcz 1996, s. 116‒122
Janiszewska-Mincer B., Rola duchowieństwa katolickiego w Bydgoszczy w obronie narodowości polskiej od połowy XIX wieku do roku 1920, „Kronika Bydgoska”, Tom specjalny: 1999, s. 81‒90
Janiszewska-Mincer B., Walka władz pruskich z językiem polskim i rodziną Czarlińskich, „Kalendarz Bydgoski”, 1999, s. 105‒108
Janiszewska-Mincer B., Znaczenie pieśni polskiej pod zaborem pruskim od połowy XIX wieku, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy”, 1998, nr 11, s. 5‒12
Jaworski R., Swój do swego. Studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarczego Wielkopolan 1871–1914, Poznań 1998
Jeleniewski M.K., Bydgoska prasa lokalna i regionalna w latach 1808–2021, Bydgoszcz 2021
Jeleniewski M.K., Wielojęzyczna bydgoska prasa lokalna do 1939 roku, w: Bydgoszcz. Miasto wielu kultur i narodowości, red. K. Grysińska, W. Jastrzębski, A.S. Kotowski, Bydgoszcz 2009, s. 199‒215
Kabziński K., Funkcja społeczno-wychowawcza i oświatowa Towarzystwa Czytelni Ludowych (1880–1939), Wrocław 1985
Karwat J., Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887‒1919, Poznań 2002
Karwowski S., Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I: 1815‒1852, Poznań 1918
Kieniewicz S., Jak być Polakiem pod zaborami, „Znak”, 1987, nr 11‒12, s. 35‒58
Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, Warszawa 1969
Kłaput-Wiśniewska A., Kompozytorzy w Bydgoszczy. Ku twórczemu środowisku, Bydgoszcz 2017
Komierowski R., Koła Polskie w Berlinie, t. I: (1875‒1900), Poznań 1905
Kotowski W., Dzieje kościoła i parafii Świętej Trójcy w Bydgoszczy, cz. 1, „Studia Gnesnensia”, T. 7: 1982‒1983, s. 131‒138
Kotowski A., Zarys dziejów garnizonu bydgoskiego w latach 1815‒1919, w: Szkice z dziejów garnizonu bydgoskiego od czasów najdawniejszych do współczesności, red. A. Kotowski, S. Sadowski, Bydgoszcz 2017, s. 71‒110
Kotowski W., Zarys dziejów kościoła i parafii świętej Trójcy w Bydgoszczy, Bydgoszcz [b.r.w.]
Kotowski A., Zwischen Staatsräson und Vaterlandesliebe. Die polnische Fraktion im Deutschen Reichstag 1871‒1918, Düsseldorf 2007
Kozłowski J., Wielkopolska pod pruskim zaborem w latach 1815–1918, Poznań 2004
Kucharczyk B., Cenzura pruska w Wielkopolsce w czasach zaborów 1815-1914, Poznań 2001
Kuczma R., Mała Encyklopedia – litera „D”, „Kalendarz Bydgoski”, 2000, s. 283‒284
Kuczma R., Żurawski J., Chóry polskie w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX wieku, w: Z dziejów muzyki polskiej, z. 2, Bydgoszcz 1961, s. 17‒23
Kulpiński H., Bydgoska reduta polskości, „Kalendarz Bydgoski”, 1980, s. 129‒131
Kutta J., Biziel Jan, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 35‒37
Kutta J., Czarliński-Schedlin Eugeniusz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 36‒37
Kutta J., Hoppe Michał Wojciech, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 61‒62
Kutta J., Kiedrowski Franciszek, w: BSB, t. 3, Bydgoszcz 1996, s. 75‒77
Kutta J., Magdziński Teofil, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 97
Kutta J., Markwart Ryszard, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 100‒101
Kutta J., Milchert Józef, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 80–81
Kutta J., Piórek Władysław Kazimierz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 87‒88
Kutta J., Polacy i Niemcy w Bydgoszczy w czasie zaborów 1772‒1919, w: Polacy i Niemcy w Bydgoszczy. Polen und Deutsche in Bromberg, Bydgoszcz 2006, 25‒36
Kutta J., Prejs Julian Walenty, w: BSB, t. 3, Bydgoszcz 1996, s. 115–116
Kutta J., Teska Jan, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 106‒109
Kutta J., Teska Wincentyna Michalina z domu Winiewicz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 110‒111
Kutta J., Tuchołkowa Stefania, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 145–146
Kutta J., Warmiński Emil, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 111‒112
Kutta J., Warmiński Stanisław, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 112‒113
Kutta J., Wierzbicki Melchior, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 114‒116
Kuty P.K., Udział Schedlin-Czarlińskich w powstaniu styczniowym i w pracy organicznej jako przykład realizacji romantycznych i pozytywistycznych idei odzyskania niepodległości, „Roczniki Humanistyczne”, T. 39‒40: 1991‒1992, z. 2, s. 97‒158
Landau Z., Minister skarbu Józef Englich (próba biografii), „Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka”, T. 34: 1979, nr 1, s. 37‒53
Łebiński W., O Towarzystwach Przemysłowych, „Rocznik Towarzystw Przemysłowych” Poznań 1871, s. 1–21, https://www.wbc.poznan.pl/publication/563112
Mazur E., Ku aktywności w życiu publicznym – kobiety w organizacjach dobroczynnych, w: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2008
Michna R., W obronie polskości. Tajne nauczanie, walka o polską oświatę, kulturę i tradycję w Bydgoszczy w okresie zaboru pruskiego, „Kronika Bydgoska”, T. 41: 2020, s. 33‒52
Mincer F., Dzieje Bydgoszczy do 1806 roku, Zielona Góra 1992
Molik W., Udział kobiet w polskim ruchu narodowym w Poznańskiem na przełomie XIX i XX wieku, w: Udział kobiet w polskim ruchu narodowym na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku, red. H. Karczyńska, Opole 1996, s. 44‒59
Myśliborski-Wołowski S., Bydgoszcz i powiat bydgoski w latach powstania styczniowego, „Prace Komisji Historii”, T. 7: 1970
Myśliborski-Wołowski S., Regencja bydgoska a powstanie styczniowe, Warszawa 1975
Nadolska A., „Konspiracja w spódnicy”. Bydgoszczanki w wielkopolskim zrywie niepodległościowym 1918/1919, „Kronika Bydgoska”, T. 38: 2017, s. 221‒232
Nadolska A., Nasze „strażniczki polskości”. Aktywność patriotyczna kobiet w Bydgoszczy pod koniec okresu pruskiego, „Tabularium Historiae”, T. 8: 2020, s. 49‒87
Nadolska A., Wincentyna Teskowa, Bydgoszcz 2022
Nadolska A., Ziemianka w służbie Bydgoszczy. Kulturalna, społeczna i narodowa działalność Stefanii Tuchołkowej na początku XX wieku, „Kronika Bydgoska”, T. 39: 2018, s. 85‒102
Opioła-Cegiełka M., Bydgoszcz w latach 1863–1864. Udział bydgoszczan w powstaniu styczniowym, „Kronika Bydgoska”, T. 33: 2012, s. 71‒83
Opioła-Cegiełka M., Działalność społeczna i filantropijna hrabiny Anieli Potulickiej (1861‒1923) na rzecz bydgoszczan, w: Jadwiga Zamoyska (1831‒1923). W kręgu kobiet aktywnych społecznie i organiczniczek, red. L. W. Szajdak, Poznań 2023, s. 277‒304
Opowieści bydgoskie. Okres zaboru pruskiego, red. W. Drygałowa, Poznań 1970
Podgóreczny J. „Dom Polski” w Bydgoszczy, „Kalendarz Bydgoski”, 1973, s. 172‒175
Pruss Z., Weber A., Kuczma R., Bydgoski leksykon muzyczny, Bydgoszcz 2004, s. 641
Romaniuk M., Duchowieństwo parafii bydgoskiej w latach 1772‒1920 ‒ portret zbiorowy, „Kronika Bydgoska”, T. 24: 2002, s. 142‒151
Romaniuk M., Peterson Ernst Emil, w: BSB, t. 2, s. 116‒117
Romaniuk M., Pomnik Fryderyka II Wielkiego w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2000, z. 5, s. 31–36
Romaniuk M., Pomnik konny cesarza Wilhelma I w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 1999, z. 4, s. 11‒14
Romaniuk M., Wieża Bismarcka w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2001, z. 6, s. 78‒90
Rum M.S., Józef Englich, w: Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa-Poznań 1981
Rypel A., Kupieckie ogłoszenia prasowe zamieszczane w „Dzienniku Bydgoskim” z lat 1907–1914 – rekonesans badawczy, „Poznańskie Studia Polonistyczne Seria Językoznawcza”, T. 25: 2018, nr 1, s. 181‒198
Salmonowicz H., Polski wiek XIX, „Czasy Nowożytne”, T. 5: 1998, s. 5‒28
Sienkiewicz-Błoch E., Kasyno Polskie, w: Encyklopedia Bydgoszczy, t. II, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 2017, s. 200
Sowińska H., Doktor Emil, „Gazeta Pomorska”. Album Bydgoski 2012
Szafer K., Ziemiaństwo jako elita społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Zielona Góra 2005
Śniegocki T., Spis dzieł czytelni polskiej T. Sniegockiego w Bydgoszczy. Frydrykowska ulica 19, Bydgoszcz 1867
Teska L., Odwracamy karty historii. Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy, w: 40-lecie Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy: jednodniówka jubileuszowa, Bydgoszcz 1949, s. 17, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/14060
Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848‒1928, Warszawa 2003
Trzeciakowski L., Walka o polskość miast poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964
Umiński J., Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich w Bydgoszczy w latach 1892‒1939, „Kronika Bydgoska”, Tom specjalny: 1999, s. 95‒103
Warmińska-Rozmiarkowa H., Moje wspomnienia, do druku przygot. M. Boguszyński, M. Romaniuk, „Kronika Bydgoska”, T. 30: 2008, s. 467‒484
Weber A., 117 lat Towarzystwa Śpiewu Halka w Bydgoszczy, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im. Feliksa Niewiejskiego w Bydgoszczy”, 2000, nr 14, s. 218–256
Wojciak J., Obrona polskości w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX wieku, w: Bydgoszcz w latach 1920‒1970. Materiały z sesji popularnonaukowej, red. J. Konieczny, E. Trempała, Bydgoszcz 1972, s. 38‒40
Wojciak J., Polityczne i narodowe problemy w Bydgoszczy w latach 1815‒1850, w: Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa-Poznań 1991, s. 478
Wojciak J., Stosunki polityczne i narodowościowe w latach 1850‒1914, w: Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa‒Poznań 1991, s. 547
Wróblewski J., Polskie biblioteki ludowe w zaborze pruskim i na terenie Rzeszy Niemieckiej w latach 1843–1939, Olsztyn 1975
Wysocka A., Bydgoszczanki wychodzą z domów na ulice, którym patronują królowie. Przyczynek do badań nad stowarzyszeniami kobiecymi w mieście od II połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej, „Kronika Bydgoska”, T. 40: 2019, s. 55‒78
Wysocka A., One budowały Niepodległą. (Nie)zwykłe kobiety z terenu dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, Bydgoszcz 2018
