Bydgoszcz in the Second Half of the 19th Century and the Beginning of the 20th Century. Polishness Despite Everything. Initiatives and initiators
DOI:
https://doi.org/10.34767/TH.2023.13.06Keywords:
Bydgoszcz, Germanization, patriotism, national fight, PolishnessAbstract
In the 19th century, Poles living in Bydgoszcz, who were a decisive minority, undertook an uneven struggle to preserve their national identity. Despite large-scale measures, the Prussian invaders did not succeed in eradicating Polishness and breaking the national spirit; moreover, in the second half of the 19th century, and especially from the 1870s onward, in the face of intensified Germanization policies, Poles increasingly resolutely confronted it. The over riding goal of all initiatives taken was to “awaken the Polish national spirit.” Polish language, culture, tradition were meticulously nurtured, care was taken to teach history and to call for the unification of compatriots in the fight against the invader. Polishness had to be shown, manifested, especially to those indifferent, less committed, in order to encourage them to action and cooperation, to national solidarity on almost every level. The Poles formed a separate, organized social group, fully aware of their goals and objectives, effectively repelling Germanization attacks. The purpose of the article is to show the conditions, circumstances and, above all, the actions taken by the Bydgoszcz residents in their struggle to maintain their Polishness. Attention has been paid to the factors affecting their activation. Complementing this is a synthetic review of the initiatives and showing a wide range of diverse activities of Bydgoszcz citizens in the fight against the anti-Polish policy of the Prussian government, and pointing out the people who particularly distinguished themselves in these activities becoming role models for others. All these initiatives ultimately ensured that the Polish residents of Bydgoszcz and the surrounding area retained their own identity and were quite effective in defending themselves against the policy of Germanization. The effects were also visible after 1920, when Bydgoszcz found itself within the borders of the reborn Polish state. At that time, based mostly on the local elite, which had previously been a pillar of the fight against the policy of Germanization, a new community began to form in Bydgoszcz, this time with a clear majority of Poles, although not without the participation of Germans.
References
„Towarzystwo Śpiewu „Halka” w Bydgoszczy, „Rocznik Towarzystw Przemysłowych”, T. 2: 1885, s. 41–42; t. 4: 1887, s. 69–71
lat pracy społecznej, organizacyjnej i artystycznej 1900–1960 i 75-lecie pierwszego polskiego zjazdu chórów polskich w Bydgoszczy dnia 26 lipca 1886, Bydgoszcz 1960
Amatorski zorganizowany ruch śpiewaczy Wielkopolski w latach 1892–1992, red. J. Hellwig, Poznań 1990
Benyskiewicz J., Posłowie Polscy w Berlinie w latach 1866‒1890, Zielona Góra 1976
Berger I., Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirkes Bromberg (1815‒1847), Köln‒Berlin 1966
Błażejewski S., Franciszek Witecki, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 154–155
Błażejewski S., Polskie przedsiębiorstwa i banki w pruskiej Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, T. 42: 2021, s. 61‒85
Bogucki A., Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół” w Bydgoszczy 1886‒2016, w: Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych. Miscellanea, tom jubileuszowy VIII, z. 1: Księga Pamiątkowa poświęcona życiu, działalności naukowej i społecznej Profesora Janusza Kutty, Bydgoszcz 2018, s. 87‒117
Bogucki A., Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Bydgoszczy w latach 1886–1939, cz. I, „Kronika Bydgoska”, T. 10: 1988, s. 66‒100
Borodziej Ł., Pruska polityka oświatowa na ziemiach polskich w okresie Kulturkampfu, Warszawa 1972
Brodniewicz T., Wielkopolski Związek Śpiewaczy w latach 1892–1939, w: Śpiewactwo polskie na Ziemi Bydgoskiej, Bydgoszcz 2000
Chamot M., Chrześcijański ruch robotniczy w zaborze pruskim w latach 1890–1914, „Czasy Nowożytne”, T. 3: 1997, s. 49–59
Chlewicka A., Biblioteki i księgozbiory w Bydgoszczy w okresie zaborów. Zarys dziejów, „Kronika Bydgoska”, T. 33: 2012, s. 49‒70
Chmielewska G., Maria Palędzka. Szanowana dama i dobrodziejka z Łącznicy. Zapomniana, „Gazeta Pomorska”, 2019, nr 125, „Album Historyczny”
Chmielewska G., Maria Palędzka wychodzi z cienia zapomnienia, „Gazeta Pomorska”, 2020, nr 36, „Album Historyczny”
Chwalba A., Historia Polski 1795‒1918, Kraków 2001
Czarnowski R., Ze wspomnień starego bydgoszczanina, Poznań 1969
Feuß A., Czarliński Leon, https://www.porta-polonica.de/pl/lexikon/czarlinski-leon
Frąckowiak W., Polskie czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży na Pomorzu w latach 1865–1920 oraz jego aspekty oświatowe i patriotyczne, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”, T. 17: 1978, nr 2, s. 3‒31
Galos A., Z dziejów genezy jednego paragrafu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1994, nr 2‒3, s. 247‒259
Galos A., Gentzen F.H., Jakóbczyk W., Dzieje Hakaty, red. A. Pajewski, Poznań 1966
Garbaczewski W., Pierwsza polska wystawa przemysłowa w Bydgoszczy (26 czerwca‒10 lipca 1910), „Kronika Bydgoska”, T. 31: 2009, s. 57–84
Garbaczewski W., Pierwsza prowincjonalna wystawa rolnictwa, sztuki i przemysłu w Bydgoszczy (1855 r.), „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2006, z. 11, s. 25‒59
Gęsikowska M., Bydgoszcz – metropolią kupiecką, „Metropolia Bydgoska.pl”, 2016, nr 9, s. 22, https://metropoliabydgoska.pl/wp-content/uploads/2016/05/metropolia_9_2016
Grudziński A., Sto lat temu zaczęła śpiewać „Halka”, „Kalendarz Bydgoski”, 1984, s. 99–101
Grysińska-Jarmuła K., Cesarze niemieccy i królowie pruscy w Bydgoszczy, w: Miejsca pamięci w przestrzeni miasta w XIX i XX wieku. Zbiór studiów; Architektura Miast VI, red. A. Wysocka, L. Łbik. K. Strauss, Bydgoszcz 2019, s. 13‒30
Grysińska-Jarmuła K., „Cnota w służbie narodu”. Mowa Floriana Stablewskiego wygłoszona na pogrzebie Teofila Magdzińskiego 6 lutego 1889 roku w Bydgoszczy [w druku: Teka Komisji Historycznej TN KUL]
Grysińska-Jarmuła K., „Dni Niemieckie” w Bydgoszczy (16‒19 sierpnia 1907), w: Servitium Klio. In honorem Professoris Alberti Kotowski, red. M.G. Zieliński, Z. Biegański, Bydgoszcz 2021, s. 111‒124
Grysińska-Jarmuła K., Hrabina Aniela Potulicka – wielkopolska filantropka, „Ukrains’ka biografistika”, 2020, nr 20, s. 88‒103
Grysińska-Jarmuła K., Muzyka jako przejaw patriotyzmu i narzędzie do walki z germanizacją na przykładzie aktywności bydgoskich towarzystw muzycznych, „Kronika Bydgoska”, T. 43: 2022, s. 15‒40
Grysińska-Jarmuła K., Pamięć o powstaniu styczniowym na łamach „Dziennika Bydgoskiego” w okresie panowania pruskiego w Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, T. 44: 2023, s. 351‒370
Grysińska-Jarmuła K., Postawy narodowe Polaków w Bydgoszczy po upadku powstania styczniowego, „Ziemia Kujawska”, T. 25: 2016, s. 51‒60
Grysińska-Jarmuła K., Potuliccy ‒ podbydgoscy arystokraci. Budowniczowie, bohaterowie walk o niepodległość, obrońcy polskości i hojni darczyńcy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2021, z. 21, s. 135‒154
Grysińska-Jarmuła K., Wystawy jako element aktywności gospodarczej XIX--wiecznej Bydgoszczy, w: Bydgoszcz przemysłowa dawniej i dziś. Przemysł bydgoski jako produkt kulturalny i turystyczny, red. B. Bromberek, A. Kosecki, S. Łaniecki, Bydgoszcz 2021, s. 59–75
Grysińska-Jarmuła K., XIX-wieczna Bydgoszcz i jej mieszkańcy jako organizatorzy wystaw przemysłowych, w: W kręgu dwóch kultur. Społeczeństwo polskich ziem zachodnich w XIX i XX stuleciu, red. S. Wierzchosławski, A. Niewęgłowska, T. Krzemiński, Toruń 2017, s. 117‒140
Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa‒Poznań 1991
Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku. Dzieje pracy organicznej, t. I‒III, Poznań 1951
Jakóbczyk W., Towarzystwo Czytelni Ludowych: 1880–1939: w obronie narodowości, Poznań 1982
Janiszewska-Mincer B., Bydgoskie szkoły dla dziewcząt w XIX wieku, „Kalendarz Bydgoski”, 2001, s. 159‒161
Janiszewska-Mincer B., Chóry niemieckie w II połowie XIX wieku, w: Twórcy i animatorzy muzyki na Pomorzu i Kujawach, Bydgoszcz 2002, s. 31‒38
Janiszewska-Mincer B., Polacy i Niemcy w stowarzyszeniach bydgoskich w latach 1772–1850, w: Bydgoszcz 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz, Z. Biegański, Bydgoszcz 1996, s. 116‒122
Janiszewska-Mincer B., Rola duchowieństwa katolickiego w Bydgoszczy w obronie narodowości polskiej od połowy XIX wieku do roku 1920, „Kronika Bydgoska”, Tom specjalny: 1999, s. 81‒90
Janiszewska-Mincer B., Walka władz pruskich z językiem polskim i rodziną Czarlińskich, „Kalendarz Bydgoski”, 1999, s. 105‒108
Janiszewska-Mincer B., Znaczenie pieśni polskiej pod zaborem pruskim od połowy XIX wieku, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy”, 1998, nr 11, s. 5‒12
Jaworski R., Swój do swego. Studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarczego Wielkopolan 1871–1914, Poznań 1998
Jeleniewski M.K., Bydgoska prasa lokalna i regionalna w latach 1808–2021, Bydgoszcz 2021
Jeleniewski M.K., Wielojęzyczna bydgoska prasa lokalna do 1939 roku, w: Bydgoszcz. Miasto wielu kultur i narodowości, red. K. Grysińska, W. Jastrzębski, A.S. Kotowski, Bydgoszcz 2009, s. 199‒215
Kabziński K., Funkcja społeczno-wychowawcza i oświatowa Towarzystwa Czytelni Ludowych (1880–1939), Wrocław 1985
Karwat J., Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887‒1919, Poznań 2002
Karwowski S., Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I: 1815‒1852, Poznań 1918
Kieniewicz S., Jak być Polakiem pod zaborami, „Znak”, 1987, nr 11‒12, s. 35‒58
Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, Warszawa 1969
Kłaput-Wiśniewska A., Kompozytorzy w Bydgoszczy. Ku twórczemu środowisku, Bydgoszcz 2017
Komierowski R., Koła Polskie w Berlinie, t. I: (1875‒1900), Poznań 1905
Kotowski W., Dzieje kościoła i parafii Świętej Trójcy w Bydgoszczy, cz. 1, „Studia Gnesnensia”, T. 7: 1982‒1983, s. 131‒138
Kotowski A., Zarys dziejów garnizonu bydgoskiego w latach 1815‒1919, w: Szkice z dziejów garnizonu bydgoskiego od czasów najdawniejszych do współczesności, red. A. Kotowski, S. Sadowski, Bydgoszcz 2017, s. 71‒110
Kotowski W., Zarys dziejów kościoła i parafii świętej Trójcy w Bydgoszczy, Bydgoszcz [b.r.w.]
Kotowski A., Zwischen Staatsräson und Vaterlandesliebe. Die polnische Fraktion im Deutschen Reichstag 1871‒1918, Düsseldorf 2007
Kozłowski J., Wielkopolska pod pruskim zaborem w latach 1815–1918, Poznań 2004
Kucharczyk B., Cenzura pruska w Wielkopolsce w czasach zaborów 1815-1914, Poznań 2001
Kuczma R., Mała Encyklopedia – litera „D”, „Kalendarz Bydgoski”, 2000, s. 283‒284
Kuczma R., Żurawski J., Chóry polskie w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX wieku, w: Z dziejów muzyki polskiej, z. 2, Bydgoszcz 1961, s. 17‒23
Kulpiński H., Bydgoska reduta polskości, „Kalendarz Bydgoski”, 1980, s. 129‒131
Kutta J., Biziel Jan, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 35‒37
Kutta J., Czarliński-Schedlin Eugeniusz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 36‒37
Kutta J., Hoppe Michał Wojciech, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 61‒62
Kutta J., Kiedrowski Franciszek, w: BSB, t. 3, Bydgoszcz 1996, s. 75‒77
Kutta J., Magdziński Teofil, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 97
Kutta J., Markwart Ryszard, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 100‒101
Kutta J., Milchert Józef, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 80–81
Kutta J., Piórek Władysław Kazimierz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 87‒88
Kutta J., Polacy i Niemcy w Bydgoszczy w czasie zaborów 1772‒1919, w: Polacy i Niemcy w Bydgoszczy. Polen und Deutsche in Bromberg, Bydgoszcz 2006, 25‒36
Kutta J., Prejs Julian Walenty, w: BSB, t. 3, Bydgoszcz 1996, s. 115–116
Kutta J., Teska Jan, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 106‒109
Kutta J., Teska Wincentyna Michalina z domu Winiewicz, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 110‒111
Kutta J., Tuchołkowa Stefania, w: BSB, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 145–146
Kutta J., Warmiński Emil, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 111‒112
Kutta J., Warmiński Stanisław, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 112‒113
Kutta J., Wierzbicki Melchior, w: BSB, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 114‒116
Kuty P.K., Udział Schedlin-Czarlińskich w powstaniu styczniowym i w pracy organicznej jako przykład realizacji romantycznych i pozytywistycznych idei odzyskania niepodległości, „Roczniki Humanistyczne”, T. 39‒40: 1991‒1992, z. 2, s. 97‒158
Landau Z., Minister skarbu Józef Englich (próba biografii), „Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka”, T. 34: 1979, nr 1, s. 37‒53
Łebiński W., O Towarzystwach Przemysłowych, „Rocznik Towarzystw Przemysłowych” Poznań 1871, s. 1–21, https://www.wbc.poznan.pl/publication/563112
Mazur E., Ku aktywności w życiu publicznym – kobiety w organizacjach dobroczynnych, w: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2008
Michna R., W obronie polskości. Tajne nauczanie, walka o polską oświatę, kulturę i tradycję w Bydgoszczy w okresie zaboru pruskiego, „Kronika Bydgoska”, T. 41: 2020, s. 33‒52
Mincer F., Dzieje Bydgoszczy do 1806 roku, Zielona Góra 1992
Molik W., Udział kobiet w polskim ruchu narodowym w Poznańskiem na przełomie XIX i XX wieku, w: Udział kobiet w polskim ruchu narodowym na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku, red. H. Karczyńska, Opole 1996, s. 44‒59
Myśliborski-Wołowski S., Bydgoszcz i powiat bydgoski w latach powstania styczniowego, „Prace Komisji Historii”, T. 7: 1970
Myśliborski-Wołowski S., Regencja bydgoska a powstanie styczniowe, Warszawa 1975
Nadolska A., „Konspiracja w spódnicy”. Bydgoszczanki w wielkopolskim zrywie niepodległościowym 1918/1919, „Kronika Bydgoska”, T. 38: 2017, s. 221‒232
Nadolska A., Nasze „strażniczki polskości”. Aktywność patriotyczna kobiet w Bydgoszczy pod koniec okresu pruskiego, „Tabularium Historiae”, T. 8: 2020, s. 49‒87
Nadolska A., Wincentyna Teskowa, Bydgoszcz 2022
Nadolska A., Ziemianka w służbie Bydgoszczy. Kulturalna, społeczna i narodowa działalność Stefanii Tuchołkowej na początku XX wieku, „Kronika Bydgoska”, T. 39: 2018, s. 85‒102
Opioła-Cegiełka M., Bydgoszcz w latach 1863–1864. Udział bydgoszczan w powstaniu styczniowym, „Kronika Bydgoska”, T. 33: 2012, s. 71‒83
Opioła-Cegiełka M., Działalność społeczna i filantropijna hrabiny Anieli Potulickiej (1861‒1923) na rzecz bydgoszczan, w: Jadwiga Zamoyska (1831‒1923). W kręgu kobiet aktywnych społecznie i organiczniczek, red. L. W. Szajdak, Poznań 2023, s. 277‒304
Opowieści bydgoskie. Okres zaboru pruskiego, red. W. Drygałowa, Poznań 1970
Podgóreczny J. „Dom Polski” w Bydgoszczy, „Kalendarz Bydgoski”, 1973, s. 172‒175
Pruss Z., Weber A., Kuczma R., Bydgoski leksykon muzyczny, Bydgoszcz 2004, s. 641
Romaniuk M., Duchowieństwo parafii bydgoskiej w latach 1772‒1920 ‒ portret zbiorowy, „Kronika Bydgoska”, T. 24: 2002, s. 142‒151
Romaniuk M., Peterson Ernst Emil, w: BSB, t. 2, s. 116‒117
Romaniuk M., Pomnik Fryderyka II Wielkiego w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2000, z. 5, s. 31–36
Romaniuk M., Pomnik konny cesarza Wilhelma I w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 1999, z. 4, s. 11‒14
Romaniuk M., Wieża Bismarcka w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2001, z. 6, s. 78‒90
Rum M.S., Józef Englich, w: Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa-Poznań 1981
Rypel A., Kupieckie ogłoszenia prasowe zamieszczane w „Dzienniku Bydgoskim” z lat 1907–1914 – rekonesans badawczy, „Poznańskie Studia Polonistyczne Seria Językoznawcza”, T. 25: 2018, nr 1, s. 181‒198
Salmonowicz H., Polski wiek XIX, „Czasy Nowożytne”, T. 5: 1998, s. 5‒28
Sienkiewicz-Błoch E., Kasyno Polskie, w: Encyklopedia Bydgoszczy, t. II, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 2017, s. 200
Sowińska H., Doktor Emil, „Gazeta Pomorska”. Album Bydgoski 2012
Szafer K., Ziemiaństwo jako elita społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Zielona Góra 2005
Śniegocki T., Spis dzieł czytelni polskiej T. Sniegockiego w Bydgoszczy. Frydrykowska ulica 19, Bydgoszcz 1867
Teska L., Odwracamy karty historii. Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy, w: 40-lecie Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy: jednodniówka jubileuszowa, Bydgoszcz 1949, s. 17, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/14060
Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848‒1928, Warszawa 2003
Trzeciakowski L., Walka o polskość miast poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964
Umiński J., Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich w Bydgoszczy w latach 1892‒1939, „Kronika Bydgoska”, Tom specjalny: 1999, s. 95‒103
Warmińska-Rozmiarkowa H., Moje wspomnienia, do druku przygot. M. Boguszyński, M. Romaniuk, „Kronika Bydgoska”, T. 30: 2008, s. 467‒484
Weber A., 117 lat Towarzystwa Śpiewu Halka w Bydgoszczy, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im. Feliksa Niewiejskiego w Bydgoszczy”, 2000, nr 14, s. 218–256
Wojciak J., Obrona polskości w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX wieku, w: Bydgoszcz w latach 1920‒1970. Materiały z sesji popularnonaukowej, red. J. Konieczny, E. Trempała, Bydgoszcz 1972, s. 38‒40
Wojciak J., Polityczne i narodowe problemy w Bydgoszczy w latach 1815‒1850, w: Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa-Poznań 1991, s. 478
Wojciak J., Stosunki polityczne i narodowościowe w latach 1850‒1914, w: Historia Bydgoszczy, t. I: (do roku 1920), red. M. Biskup, Warszawa‒Poznań 1991, s. 547
Wróblewski J., Polskie biblioteki ludowe w zaborze pruskim i na terenie Rzeszy Niemieckiej w latach 1843–1939, Olsztyn 1975
Wysocka A., Bydgoszczanki wychodzą z domów na ulice, którym patronują królowie. Przyczynek do badań nad stowarzyszeniami kobiecymi w mieście od II połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej, „Kronika Bydgoska”, T. 40: 2019, s. 55‒78
Wysocka A., One budowały Niepodległą. (Nie)zwykłe kobiety z terenu dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, Bydgoszcz 2018
